Ngày 28 tháng 8 năm 2023, Phát ngôn viên Báo chí của Hoa Kỳ Karine Jean-Pierre đã thông báo trong một tuyên bố rằng Tổng thống Joe Biden sẽ gặp Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng củaViệt Nam vào ngày 10 tháng 9 tại Hà Nội để "nghiên cứu cơ hội thúc đẩy tăng trưởng kinh tế Việt Nam tập trung vào công nghệ và đổi mới, mở rộng quan hệ giữa nhân dân thông qua trao đổi giáo dục và chương trình phát triển lao động, chống biến đổi khí hậu, và tăng cường hòa bình, thịnh vượng, và ổn định trong khu vực." Chuyến đi của Biden dự kiến sẽ đánh dấu việc nâng cấp mối quan hệ "đối tác chiến lược toàn diện" - cấp bậc cao nhất trong hệ thống ngoại giao của Việt Nam. Trong bối cảnh hành vi ngày càng quyết liệt của Trung Quốc ở Biển Đông, khả năng thành lập liên minh Mỹ-Việt ngày càng trở thành câu hỏi nhiều tranh cãi.
Hà Nội dường như để cửa mở rộng hợp tác an ninh với Hoa Kỳ. Mặc dù có tiềm năng thành lập mối quan hệ đối tác cao cấp giữa Hoa Kỳ và Việt Nam ở từ chuyến đi của Biden, tôi cho rằng khả năng thành lập một liên minh chiến lược là rất thấp. Ngoài việc Việt Nam tuân theo chính sách "Ba Không", việc hai quốc gia này gia nhập một liên minh không tưởng vì hai lý do. Thứ nhất, Việt Nam và Hoa Kỳ không có những lợi ích chung trong vùng Biển Đông. Thứ hai, Việt Nam có nghi ngờ sâu sắc về chính sách "phát triển hòa bình" của Hoa Kỳ.
Hành vi quyết định gần đây của Trung Quốc ở Biển Đông có thể khiến Việt Nam xem xét việc hợp tác gắn kết hơn với các lực lượng bên ngoài như Hoa Kỳ. Nhiều học giả tin rằng sự hiện diện của Hoa Kỳ ở Biển Đông đóng vai trò yếu tố quan trọng trong cân bằng hành vi quyết liệt của Trung Quốc. Tuy nhiên, việc Hoa Kỳ có sẵn lòng hình thành một liên minh với Việt Nam chống lại Trung Quốc vẫn là điều đáng ngờ, vì Hà Nội chưa xác định được vị trí mình sẽ đóng vai trò gì trong chiến lược Mỹ Trung. Nói cách khác, Hoa Kỳ sẽ chịu mức chi phí nào để giúp đỡ Việt Nam trong tranh chấp Biển Đông?
Việt Nam là một trong những bên gốc có lợi ích cao trong vùng Biển Đông. Mục tiêu quan trọng nhất trong chính sách biển của Việt Nam là bảo vệ chủ quyền quốc gia và toàn vẹn lãnh thổ, điều quan trọng cho sự hợp pháp của Đảng Cộng sản Việt Nam. Trong dài hạn, Việt Nam cố gắng khôi phục lại các lãnh thổ mất của mình ở Biển Đông. Do đó, an ninh và tài nguyên là hai lợi ích tồn tại của Việt Nam trong Biển Đông.
Trong khi Hoa Kỳ đã tăng cường sự hiện diện hải quân của mình ở vùng biển tranh chấp Biển Đông để thể hiện sự phản đối mạnh mẽ đối với hoạt động của Trung Quốc, Mỹ chưa triển khai lực lượng của mình để bảo vệ an ninh và quyền tài nguyên của những quốc gia có lãnh thổ tranh chấp. Thay vào đó, Hoa Kỳ đã giải thích lợi ích của mình dựa trên việc duy trì tự do hàng hải bằng cách tiến hành các hoạt động tự do hàng hải (FONOPs) lạc quan để chống đối với các yêu sách của Trung Quốc. Ví dụ, Hoa Kỳ triển khai các tàu hải quân và máy bay tiêm kích của Không quân để tuần tra vùng biển của Philippines nhằm bảo vệ "quyền tự do hàng hải và bay qua" và yêu cầu Trung Quốc "tuân thủ các nghĩa vụ theo luật pháp quốc tế".
Do đó, chúng ta không nên cho rằng Hoa Kỳ có lợi ích lớn ở Biển Đông. Nếu Hoa Kỳ không bảo vệ an ninh của các đồng minh của mình trên biển, nó có thể mất đi niềm tin từ họ. Tuy nhiên, Hoa Kỳ không gánh chịu bất kỳ thiệt hại trực tiếp nào đến lợi ích an ninh thực sự quan trọng của mình. Do đó, trong khi lo ngại của Việt Nam về an ninh lãnh thổ, tài nguyên và độ chính xác có thể thúc đẩy các nhà chính sách ở Hà Nội theo đuổi chính sách liên minh với Hoa Kỳ, Hà Nội cần suy nghĩ hai lần về mức độ mà Hoa Kỳ sẵn lòng đi để bảo vệ an ninh Việt Nam. Việc cường điệu về lợi ích của Hoa Kỳ ở Biển Đông có thể làm suy yếu chính sách biển Việt Nam lâu dài.
Mặc dù Việt Nam và Hoa Kỳ có những quan ngại đáng kể về ý chí thống trị biển của Trung Quốc ở Biển Đông, Việt Nam vẫn rất đối thái với ý định của Mỹ về dân chủ, nhân quyền và tôn giáo, hạn chế khả năng thành lập liên minh. Trên thực tế, theo công propagandists của Đảng Cộng sản Việt Nam, "Việt Nam vẫn còn là mục tiêu chính của các thế lực thù địch và các thế lực phản động sử dụng chiến lược 'tiến hóa hòa bình'", và "do sự hai mặt của một số chính quyền phương Tây, vẫn còn những âm mưu và hoạt động lợi dụng các mối quan hợp tác để thực hiện chiến lược 'tiến hóa hòa bình' tại Việt Nam, đặc biệt là việc ủng hộ của một số chính quyền đối với cá nhân và tổ chức thù địch với Việt Nam. Những tổ chức này vẫn lợi dụng các tiêu chuẩn của Hoa Kỳ về 'dân chủ', 'nhân quyền', 'tự do ngôn luận', 'tự do tôn giáo', v.v., để phỉ báng Việt Nam về việc vi phạm dân chủ và nhân quyền, và sử dụng nó như một động lực để củng cố các thế lực nội chính trị và tinh thần."
Ngay trước chuyến thăm của Bộ trưởng Ngoại giao Hoa Kỳ Antony Blinken tới Hà Nội vào ngày 15 tháng 4 năm nay, Hoa Kỳ đã lên án việc Việt Nam giam giữ một nhà hoạt động chính trị và kêu gọi để giải phóng ông và giải phóng các nhà hoạt động nhân quyền khác. Người phát ngôn của Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ cũng thêm vào đó rằng "Việt Nam là đối tác quan trọng ở Indo-Thái Bình Dương, và mối quan hệ này chỉ có thể đạt được tiềm năng đầy đủ nếu chính phủ của nước này đưa ra các biện pháp đồng lòng để thực hiện các nghĩa vụ và cam kết theo luật pháp quốc tế và cải thiện hồ sơ nhân quyền của nó."
Liên minh Việt Nam-Hoa Kỳ luôn có hai mặt, và Hà Nội cần suy nghĩ cụ thể về mâu thuẫn này trước khi gia nhập vào một liên minh. Một mặt, liên minh sẽ gia tăng khả năng phòng thủ của Việt Nam trước những hành vi đe dọa của Trung Quốc ở Biển Đông. Mặt khác, liên minh có thể ảnh hưởng đến khả năng chính phủ Việt Nam thực hiện chính sách tự lực phòng thủ.
Dù có quan ngại chung về Trung Quốc, khó có khả năng Việt Nam và Hoa Kỳ sẽ hợp tác thành liên minh do các lợi ích không trùng nhau giữa hai quốc gia ở Biển Đông và sự nghi ngờ sâu sắc của Việt Nam với ý đồ chính trị của Hoa Kỳ.
Thi Mai Anh Nguyễn có bằng Thạc sĩ Quan hệ Quốc tế từ Đại học Massachusetts Boston. Cô nghiên cứu chính sách đối ngoại của Việt Nam, quan hệ Hoa Kỳ - Đông Nam Á, chính sách đối ngoại của Trung Quốc và lý thuyết quan hệ quốc tế phiương Tây.
Hình ảnh: Shutterstock.